اسماء بنت ابوبکر بن ابی قحافهاَسْماء د ۳ق/۹۲م، دختر ابوبکر بن ابی قحافه از صحابه پیامبر (ص)، از نخستین گروندگان به اسلام و راوی نیز می‌باشد. ۱ - شهرت و تولدمشهور به ذات‌النطاقین. در ۷ پیش از هجرت در مکه زاده شد. [۱]
ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۱، ص۸، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۴۰۲ق/۹۸۱م.
[۲]
ابن اثیر، علی، اسدالغابه، ج۱، ص۹۲، بیروت، ۳۷۷ق.
[۳]
نووی، محیی‌الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۹، قاهره، ادارة الطباعة المنیریه.
۲ - اسلاموی در کودکی در مکه به دعوت پدر خویش ابوبکر اسلام آورد و هجدهمین نفر از مسلمانان بود. [۴]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۴۹، بیروت، دارصادر.
[۵]
ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۱، ص۷۸۳، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۳۸۰ق/۹۶۰م.
[۶]
ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۱، ص۸، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۴۰۲ق/۹۸۱م.
[۷]
ابن اثیر، علی، اسدالغابه، ج۱، ص۹۲، بیروت، ۳۷۷ق.
۳ - همسر وفرزندانبا زبیربن عوّام ازدواج کرد و از او صاحب فرزند شد، عبدالله و مصعب بن زبیر از مشهورترین فرزندان اویند. [۸]
کلبی، هشام، جمهرة النسب، ج۱، ص۲۷، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۶م.
[۹]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۵۰، بیروت، دارصادر.
[۱۰]
زبیری، مصعب، نسب قریش، ص۷۶، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۹۵۳م.
[۱۱]
ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۱، ص۸، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۴۰۲ق/۹۸۱م.
۴ - هجرت و جهاداسماء از مسلمانانی بود که از مکه به مدینه هجرت کرد، [۱۲]
ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ص۷۸۲-۷۸۳، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۳۸۰ق/۹۶۰م.
و در جنگ یرموک نیز همراه زبیر بود، [۱۳]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۵۳، بیروت، دارصادر.
[۱۴]
ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۱، ص۸، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۴۰۲ق/۹۸۱م.
اما پس از چندی از زبیر جدا شد و همراه پسر خود عبدالله تا قتل او، در مکه اقامت کرد، [۱۵]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۵۰، بیروت، دارصادر.
[۱۶]
ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، ص۷۳، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۳۸۸ق/۹۶۹م.
اسماء پیش بند خویش دو پاره کرد و زاد و توشه آنان را با آن بست و پیامبر او را دعا فرمود، [۱۷]
ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۱، ص۸، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۴۰۲ق/۹۸۱م.
[۱۸]
بخاری، محمد، صحیح، ص۵۶- ۵۸، استانبول، المکتبة الاسلامی.
[۱۹]
ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۱، ص۷۸۲، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۳۸۰ق/۹۶۰م.
[۲۰]
ابن منجویه، احمد، رجال صحیح مسلم، ج۱، ص۱۷، به کوشش عبدالله لیثی، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۷م.
[۲۱]
ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، ج۱، ص۵، قاهره، ۳۵۵ق/۹۳۳م.
۵ - افتخار به لقب مادراما مردم شام که به جنگ عبدالله بن زبیر آمده بودند، او را به طعن «ابن ذات النطاقین» می‌خواندند و این لقب را بر مادر و پسر وی زشت می‌شمردند، حجاج نیز عبدالله را بدین لقب طعن می‌زد که مورد اعتراض اسماء واقع شد، عبدالله خود با خواندن شعری از ابوذؤیب هذلی به این لقب افتخار کرد [۲۲]
ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، ج۱، ص۱۷، به کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، ۴۰۲ق.
[۲۳]
ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۱، ص۲، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۴۰۲ق/۹۸۱م.
[۲۴]
ابن اثیر، مبارک، جامع الاصول، ج۱، ص۴۵-۴۶، به کوشش عبدالقادر ارنؤوط، بیروت، ۳۹۲ق/۹۷۳م.
گفته‌اند که آیه شریفه «لا یَنْهیکُم‌ُ اللّه‌ُ عَن‌ِ الَّذین‌َ لَم‌ْ یُقاتِلوُکُم‌ْ فِی الدّین‌ِ...» وقتی نازل شد که قتیله بنت عبدالعزی مادر اسماء با هدایایی نزد او رفت، اما اسماء به سبب نامسلمانی مادر از پذیرفتن هدایا و اجازه ورود به خانه خودداری کرد و در این باب از پیامبر ص سؤال کرد و پیامبر اجازه داد. [۲۶]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۵۲، بیروت، دارصادر.
[۲۷]
ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۱، ص۷، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۴۰۲ق/۹۸۱م.
[۲۸]
احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۴۷، قاهره، ۳۱۳ق.
۶ - راوی بودناز اسماء که ابن حبان وی را در زمره ثقات برشمرده، ص۳، نزدیک به ۸ حدیث درباره نماز، حج، زکات و مسائل اسلامی روایت شده است. [۲۹]
شوکانی، محمد، درّ السحابة فی مناقب القرابة و الصحابة، ج۱، ص۳۱، به کوشش حسین بن عبدالله عمری، دمشق، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
[۳۰]
کحاله، عمررضا، اعلام النساء، ج۱، ص۹، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
[۳۱]
ونسینک، آرنت یان، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، ص۱-۲، استانبول، ۹۸۸م.
۷ - شاگردانکسانی چون عبادبن عبدالله بن زبیر، عروة بن زبیر، ابن ابی ملیکه، عبدالله بن عباس و فاطمه بنت منذر از او روایت کرده‌اند. [۳۲]
احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۴۴-۵۴، قاهره، ۳۱۳ق.
[۳۳]
ابن منجویه، احمد، رجال صحیح مسلم، ج۱، ص۱۸، به کوشش عبدالله لیثی، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۷م.
[۳۴]
ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۱، ص۸، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۴۰۲ق/۹۸۱م.
۸ - شاعر بودناسماء شعر نیز می‌سرود، اما تنها بیت از او باقی مانده که در اصالت بیت از آن‌ها تردید است. [۳۵]
کحاله، عمررضا، اعلام النساء، ج۱، ص۹، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
[۳۶]
فواز عاملی، زینب، الدر المنثور فی طبقات ربات الخدور، ج۱، ص۴، بیروت، دارالمعرفه.
۹ - معبر بودنهمچنین وی به تعبیر رؤیا نیز آشنا بود و سعید بن مسیب، یکی از معتبرترین معبّران، این فن را از اسماء فرا گرفته بود. [۳۷]
ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۴۰۲ق/۹۸۱م.
[۳۸]
ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، ج۱، ص۳۵، قاهره، ۳۶۸م.
۱۰ - نابینا شدنوی بسیار زیست و پس از قتل پسرش عبدالله ناتوان و نابینا گشت. [۳۹]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۵۲، بیروت، دارصادر.
[۴۰]
ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، ج۱، ص۱۵، به کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، ۴۰۲ق.
۱۱ - وفاتدر زمان مرگ وی اختلاف است، ولی مسلم است که چند روزی پس از قتل پسرش درگذشت. [۴۱]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۵۵، بیروت، دارصادر.
[۴۲]
ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، ص۷۳، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۳۸۸ق/۹۶۹م.
[۴۳]
بسوی، یعقوب، المعرفة و التاریخ، ج۱، ص۲۴، به کوشش اکرم ضیاء عمری، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
[۴۴]
ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، ص جم، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۴۰۲ق/۹۸۱م.
۱۲ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، علی، اسدالغابه، بیروت، ۳۷۷ق. (۲) ابن اثیر، مبارک، جامع الاصول، به کوشش عبدالقادر ارنؤوط، بیروت، ۳۹۲ق/۹۷۳م. (۳) ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، ۳۹۸ق/۹۷۸م. (۴) ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر. (۵) ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۳۸۰ق/۹۶۰م. (۶) ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، ۴۰۲ق. (۷) ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۴۰۲ق/۹۸۱م. (۸) ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۳۸۸ق/۹۶۹م. (۹) ابن منجویه، احمد، رجال صحیح مسلم، به کوشش عبدالله لیثی، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۷م. (۱۰) ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، ۳۵۵ق/۹۳۳م. (۱۱) احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۳۱۳ق. (۱۲) بخاری، محمد، صحیح، استانبول، المکتبة الاسلامی. (۱۳) بسوی، یعقوب، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، ۳۹۴ق/۹۷۴م. (۱۴) ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، قاهره، ۳۶۸م. (۱۵) زبیری، مصعب، نسب قریش، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۹۵۳م. (۱۶) شوکانی، محمد، درّ السحابة فی مناقب القرابة و الصحابة، به کوشش حسین بن عبدالله عمری، دمشق، ۴۰۴ق/۹۸۴م. (۱۷) فواز عاملی، زینب، الدر المنثور فی طبقات ربات الخدور، بیروت، دارالمعرفه. (۱۸) قرآن کریم. (۱۹) کحاله، عمررضا، اعلام النساء، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م. (۲۰) کلبی، هشام، جمهرة النسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۶م. (۲۱) نووی، محیی‌الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریه. (۲۲) ونسینک، آرنت یان، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، استانبول، ۹۸۸م. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماء»، ج۸، ص۳۴۵۵. |